توصیف صبر

انسان موجودی است که خدای سبحان او را برای هدفی آفریده است و وی باید پس از شناخت هدف با تلاش و کوشش در جهت رسیدن به آن هدف حرکت کند و هدف واقعی و حقیقی آدمیان رسیدن به قرب الهی بوده و کمال واقعی همان تقرّب به خدا است و پیروزی واقعی انسان زمانی است که به آن هدف والا دست یازد. اما ماهیت زندگی دنیا که خود میدانی برای تلاش و کوشش در جهت نیل به هدف است به گونه ای است که همواره با مشکلات و موانعی همراه است که آن مشکلات مانع رسیدن به آن هدف است و در صورتی می تواند به آن هدف نائل شود و به پیروزی برسد که در برابر مشکلات مقاومت به خرج داده و شکیبا باشد از این رو گفته اند:

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند

بر اثر صبر نوبت ظفر آید

یعنی صبر و پایداری و مقاومت زمینه ساز موفقیت و کامیابی است، دانش آموزی که می خواهد در مقام تحصیل علم و دانش به پیروزی برسد باید در برابر مشکلات و آفات تحصیل مقاومت و پایداری کند. تاجری که می خواهد در کار خود به موفقیت دست یابد و به سود مادّی برسد باید در برابر مشکلات تجارت و بازرگانی از مقاومت برخوردار باشد و اگر انسانی بخواهد در معنویت به کامیابی برسد باید اهل مقاومت و صبر باشد. بنابراین صبر و شکیبایی از عوامل مهم موفقیت و کامیابی و پیروزی در زندگی است، خواه در زندگی مادی و خواه در زندگی معنوی. در قرآن کریم در آیات فراوانی انبیاء و پیامبران الهی و اولیاء خدا و مؤمنان به صبر و پایداری و استقامت فراخوانده شده اند.

خدای سبحان خطاب به پیامبر اسلام فرمود: «فاصبر کما صبر اولواالعزم من

الرسل؛(1) ای پیامبر صبر کن آن گونه که پیامبران اولواالعزم صبر کردند و خطاب به اهل ایمان فرمود: «یا ایّها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة انّ اللّه مع الصابرین؛(2) ای افرادی که ایمان آورده اید از صبر و استقامت و نماز کمک بگیرید، زیرا خدای سبحان با صابران است» و در سوره آل عمران نیز فرمود: «یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛(3) ای کسانی که ایمان آورده اید (در برابر مشکلات و مصائب و هوس های سرکش) صبر کرده و استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهای خود مراقبت نمائید و تقوای الهی را پیشه کرده و از خدا پروا کنید، شاید رستگار شوید.» در این آیه کلید رستگاری و سرچشمه سعادت را صبر و استقامت و ایستادگی در برابر حوادث و مشکلات و مصائب و موانع می داند.

در روایات اسلامی نیز از مهمترین ارکان ایمان شمرده شده است.

امام صادق(ع) فرمود: «الصبر رأس الایمان؛(4) صبر و مقاومت سر ایمان است.» و در سخن دیگری فرمود: «الصبر من الایمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الرأس ذهب الجسد، کذلک اذا ذهب الصبر ذهب الایمان؛(5) موقعیت صبر در برابر ایمان همانند موقعیت سر در برابر بدن است چنان چه اگر سر از بین برود بدن از بین می رود با رفتن صبر، ایمان نیز از بین خواهد رفت.»

با توجه به اهمیت صبر و استقامت در زندگی انسان و تأکید آموزه های دینی بر آن و نقش آن در موفقیت و پیروزی، لازم است بدانیم که اولاً صبر چیست و معنای واقعی آن چه می باشد و ثانیاً در چه چیزهایی باید صبر کرد و ثالثاً مراتب صبر چیست و رابعاً صبر چه آثاری در زندگی آدمیان دارد و خامساً چگونه می توان به صبر دست یافت.

1 معنا و حقیقت صبر

صبر در لغت به معنای حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است.(6) و برخی آن را بازداشتن نفس از اظهار بی قراری و بی تابی دانسته اند.(7) و در اصطلاح علمای اخلاق به معنای وادار نمودن نفس به انجام آن چه که عقل و شرع اقتضا می کنند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهی می کنند.(8) برخی آن را بازداشتن نفس از شکایت بردن به غیر خدا و خویشتن داری از جزع و بی تابی که در باطن انسان مخفی است.(9) با توجه به تعاریف مذکور، صبر یک حقیقت نفسانی است که آدمی را از عوامل بازدارنده به سوی کمال باز می دارد صبر به این معنا دارای دو جهت است از یک سو گرایش ها و تمایلات غریزی و نفسانی انسان را حبس و آن را در قلمرو شرع و عقل محدود می کند و از سوی دیگر نفس را از مسؤولیت گریزی در برابر عقل و شرع باز می دارد و او را وادار می کند که زحمت و دشواری پای بندی به وظائف الهی را بر خود هموار سازد.

بر این اساس صبر در فرهنگ معارف دینی به معنای سکوت نیست بلکه به

معنای مقاومت و ایستادگی در برابر سختی ها و ناملایمات زندگی است که همواره به عنوان آزمون الهی انسان را همراهی می کند مانند رنج و مشقت در تحصیل علم، در انجام دادن فرایض و نوافل، در پرهیز از معصیت و در تلخی مصیبت. و صابر کسی است که در همه این صحنه ها پایداری کند و در هیچ عرصه ای جزع نکند، در صحنه عمل به وظیفه حضور داشته باشد بلکه سمت خود را که خداوند برای او معین فرموده است حفظ و کار خویش را به نحو احسن به انجام برساند.

2 انواع صبر

در روایات اسلامی سه قسم صبر ذکر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. منظور از صبر بر اطاعت ایستادگی در برابر مشکلات فرمان خداست یعنی بر اطاعت فرمان الهی در نماز و روزه و حج و جهاد و ادای واجبات مالی مثل خمس و زکات صابر و شکیبا باشید.

منظور از صبر بر معصیت آن است که آدمی در برابر شعله های آتش شهوت و هیجان های برخاسته از هوی و هوس ایستادگی کند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ کند و اگر حفظ نکند طوفان شهوات، ایمان و پاکی و صداقت را از بین می برد.

منظور از صبر بر مصیبت آن است که آدمی در طول زندگی در برابر حوادث دردناکی که با آن روبه رو می شود صبر و شکیبایی را از دست ندهد.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبة و صبر علی الطاعة و صبر عن المعصیة، فمن صبر علی المصیبة حتی یردّها بحسن عزائها کتب اللّه له ثلاثمأة درجة ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین السماء الی الأرض و من صبر علی الطاعة کتب اللّه له ستمأة درجة ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین تخوم الارض الی العرش و من صبر عن المعصیة کتب اللّه له تسعمأة درجة ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین تخوم الارض الی منتهی العرش؛(10) صبر بر سه قسم است صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از معصیت،

کسی که بر مصیبت صبر کند و آن را با شکیبایی تحمّل نماید خدای سبحان سیصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر درجه آن همانند فاصله زمین و آسمان است و هر کس بر اطاعت صبر کند خدای سبحان ششصد درجه برای او می نویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله انتهای زمین تا عرش خداست و هر کس بر معصیت صبر کند خداوند نهصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله منتهای زمین تا منتهای عرش خداست.»

امیرالمؤمنین علی(ع) ضمن شمردن ارکان ایمان یکی از آن ها را صبر می داند و برای آن چهار شعبه ذکر می کند و می فرماید: «و الصبر منها علی اربع شعب علی الشوق و الشفق و الزهد و الترقّب فمن اشتاق الی الجنة سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فی الدنیا استهان بالمصیبات و من ارتقب الموت سارع الی الخیرات؛(11) شعبه های چهارگانه صبر عبارت است از، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار، کسی که مشتاق بهشت باشد از شهوات و تمایلات سرکش به کنار می رود و آن کس که از آتش جهنم بیمناک باشد از محرمات دوری می گزیند، کسی که در دنیا زاهد باشد مصیبت ها را ناچیز می شمارد و آن کس که منتظر مرگ باشد برای انجام اعمال نیک سرعت می گیرد.»

اسباب صبر و شکیبایی

آن چه که باعث صبر و مقاومت انسان در برابر مصائب و مشکلات اطاعت و ترک معصیت می شود امور فراوانی است که به برخی از مهمترین آن ها اشاره می شود.

1 تقویت پایه های ایمان و یقین

آدمی باید از راه شناخت خدا و اسماء حسنا و صفات عالیه حق ایمانش را به خدا تقویت کند و از طریق شناخت ماهیت دنیا و ناپایداری آن، یقین پیدا کند دنیا محل موقت زندگی آدمی است و از طریق شناخت آخرت و نعمت ها و عذاب الهی، ایمانش را به قیامت و جاودانگی آن قوی سازد. انسانی که از ایمان قوی برخوردار باشد و بداند خداوند به مقتضای حکمت و رحمت عمل می کند شکیبایی او بیشتر می شود. برای همین است که در قرآن فرمود: انسان مؤمن بر دو برابر نیروی کافر غلیه می کند. «یا ایّها النبی حرض المؤمنین علی القتال ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأئة یغلبوا الفاً من الذی کفروا بانهم قوم لایفقهون الآن خفف اللّه عنکم و علم انّ فیکم ضعفا فان یکن منکم مأئة صابرة یغلبوا مأتین و ان یکن منکم الف یغلبوا الفین باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛(12) ای پیامبر مؤمنان را به جنگ با دشمنان تحریک کن، هرگاه بیست نفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر غلبه می کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند پیروز می گردند چرا که آن ها گروهی هستند که نمی فهمند. هم اکنون خدای سبحان از شما تخفیف داد و دانست که در شما ضعفی وجود دارد بنابراین هرگاه یکصدنفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر پیروز می شوند و اگر یکهزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند کرد و خدا با صابران است.»

در سوره بقره نیز فرمود: «کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛(13) آنان که به روز قیامت ایمان دارند گفتند چه بسیار گروه های کوچکی که به فرمان خدا بر گروه های عظیمی پیروز شدند و خدا با صابران است.»

2 ممارست و تمرین

دست یابی به صبر و استقامت مانند هر فضیلت اخلاقی دیگر با ممارست و تمرین و روبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل می شود علی(ع) فرمود: «من توالت علیه نکبات الزمان اکسبته فضیلة الصبر؛(14) کسی که حوادث ناخوشایند زمان پی در پی برایش حادث شود فضیلت صبر را برایش فراهم می کند.» یعنی تکرار مقاومت در برابر مصائب و ایستادگی در برابر معصیت و پایداری و مداومت بر اطاعت الهی سبب رسوخ صبر در انسان می شود.

3 شناخت ماهیت دنیا

یکی از اسباب تقویت روح ایستادگی و مقاومت در انسان شناخت دنیا است به این صورت که بداند دنیا دار تضادها و اصطکاک ها و تزاحم ها است و لازمه این تضاد و تزاحم مقاومت و پایداری است و انسان صابر نه تنها بر تزاحم ها غلبه می کند بلکه می تواند به نعمت ها دست یابد امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «لکل نعمة مفتاح و مغلاق و مفتاحها الصبر و مغلاقها الکسل؛(15) برای هر نعمتی کلیدی و بندی است کلید آن صبر و بند آن تنبلی و کسالت است.»

آثار و پیامدهای صبر و پایداری

صبر و پایداری آثار و پیامدهای فراوانی در زندگی دنیوی و اخروی انسان برجای می گذارد که شایسته است انسان مؤمن این فضیلت را به منظور دست یابی به آن آثار در خود پیاده کند و برخی از آن آثار عبارتند از:

1 فلاح و رستگاری و پیروزی

قرآن کریم فلاح و رستگاری را در سایه صبر و مقاومت می داند از جمله در سوره آل عمران فرمود:«یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛(16) در این آیه یکی از عوامل فلاح و رستگاری را صبر فردی و اجتماعی می داند یعنی افراد با ایمان هم باید در جهاد با نفس و مشکلات زندگی شکیبایی به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پایداری کنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعایت پروای الهی زمینه موفقیت را فراهم کنند.

امام صادق(ع) فرمود: «کم من صبر ساعة قداورثت فرحاً طویلاً و کم من لذة ساعة قد اورثت حزناً طویلاً؛(17)بسیار اتفاق افتاده است که یک ساعت صبر و شکیبایی سبب شادی طولانی شده است و چه بسیار لذت کوتاهی در یک ساعت غم و اندوه طولانی را در پی داشته است.»

2 دریافت سلام فرشتگان الهی

قرآن کریم پس از آن که ویژگی های بندگان واقعی خدا را بیان می کند می فرماید: «اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقّون فیها تحیةً و سلاماً خالدین فیها حسنت

مستقراً و مقاماً؛(18) آن ها کسانی هستند که درجات عالی بهشت به آنها پاداش داده می شود و در آن با سلام و تحیّت روبرو می شوند، در آن جاودانه خواهند ماند چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبی.»

در این آیه می گوید: «خدای سبحان مقامات عالی را به خاطر این به عبادالرحمن اعطاء می کند که آن ها در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند و بعد از ورود به آن مقام عالی با تحیت و سلام مؤمنان و فرشتگان روبرو می شوند.»

در سوره رعد نیز می فرماید: «والملائکة یدخلون علیهم من کلّ باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار؛(19) و فرشتگان از هر دری به بهشت وارد می شوند و به آن ها می گویند سلام بر شما به خاطر صبر و مقاومت شما چه پایان خوبی در قیامت بهره شان شد.»

به لحاظ این که پشتوانه همه برنامه های سازنده فردی و اجتماعی شکیبایی و استقامت است، سلام و درود فرشتگان در این رابطه نثار آن ها می گردد.

الگوهای صبر و استقامت

قرآن چنان چه انسان را به فضیلتی دعوت می کند الگوهای عینی آن را نیز به آن ها معرفی می کند تا انسان ها بتوانند با بهره گیری از الگوی عملی روش آن ها را در زندگی سرمشق قرار دهند در مسئله صبر و شکیبایی نیز قرآن الگوهایی را به انسان معرفی می کند این الگوها انبیاء و اولیاء الهی هستند که با صبر و مقاومت راه پیروزی را برای خود هموار کرده اند.

1 ایوب پیامبر

در سوره ص در مورد حضرت ایوب فرمود: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب؛(20) ما او را شکیبا یافتیم. چه بنده خوبی که بسیار بازگشت کننده به سوی خداست.»

ایوب پیامبر، الگوی صبر و مقاومت در برابر مشکلات بود به همین دلیل حالات او هنگامی که مسلمانان تحت فشار شدید قرار داشتند به عنوان یک سرمشق به آن ها معرفی شد تا از او درس صبر و استقامت بیاموزند.

2 یعقوب پیامبر

یکی از کسانی که در قرآن به عنوان اسطوره صبر و مقاومت معرفی شد حضرت یعقوب بود که در فراق فرزند مورد علاقه اش سالیان زیادی با چشمانی اشکبار صبر کرد تا سرانجام دیده اش نابینا شد اما پیوسته صابر بود و فرمود: من صبر جمیل و زیبا خواهم داشت: «و جائوا علی قمیصه بدم کذب قال بل سوّلت لکم انفسکم امراً فصبرٌ جمیل؛(21) وقتی برادران یوسف پیراهن او را با خونی دروغین نزد پدر آوردند حضرت یعقوب خطاب به فرزندانش گفت: هوس های نفسانی شما این کار را در نظرتان زینت داد. من صبر جمیل می کنم.»

در سوره انبیاء آیه 85 نیز از اسماعیل و ادریس و ذاالکفل به عنوان صابران یاد می کند و می فرماید: «و اسماعیل و ادریس وذاالکفل کل من الصابرین؛و اسماعیل و ادریس و ذالکفل را به یاد بیاور که همه از صابران بودند.»

از قرآن استفاده می شود که اعطای امامت معلول صبر و مقاومت انبیاء الهی است چنان که فرمود: «و جعلنامنهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون؛(22) و از آنان امامان و پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت کردند چون شکیبایی نموده و به آیات ما یقین داشتند.»

3 پیامبر اسلام

قرآن کریم علاوه بر این که پیامبر اسلام را مأمور به صبر و شکیبایی می کند و الگوی او را پیامبر اولواالعزم قرار می دهد به او و پیروان دستور مقاومت می دهد و خطاب به آن حضرت می فرماید: «فاستقم کما امرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر؛(23) همان طور که فرمان یافته ای استقامت کن همچنین کسانی که با تو به سوی خدا آمدند و طغیان نکنید که خداوند آن چه را انجام می دهید می بیند.»

در این آیه به پیامبر دستور استقامت می دهد تا او در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و

پیکار و انجام وظائف الهی و پیاده کردن تعلیمات، مقاومت کند و این مقاومت اولاً فقط به خاطر اجرای دستور خدا است نه عوامل و اسبابی چون دنیاگرایی و رسیدن به مقام و قدرت باشد و ثانیاً برای کسانی که دعوت تو را قبول کردند و با تو همراه شدند نیز هست.

نتیجه گیری

در این مقاله یکی از برنامه های مؤمنان که همانا صبر و شکیبایی است مورد بررسی قرار گرفته و پس از بیان اهمیّت صبر و شکیبایی به بیان معنا و حقیقت و اقسام آن پرداخته شد و راه رسیدن به آن مطرح و آثار آن نیز بیان گردید و در پایان الگوهای صبر و شکیبایی که همان انبیاء الهی هستند معرفی شدند تا مؤمنان با الگوگیری از آنان حقیقت صبر را در خود پیاده کرده و انواع ایستادگی و شکیبایی را از خود به نمایش بگذارند تا در دنیا و آخرت به آثار آن یعنی پیروزی و موفقیت در دنیا و نجات و رستگاری و راهیابی به مقام عالی دست یابند.

پی نوشت ها:

1. سوره احقاف، آیه 35.

2. سوره بقره، آیه 152.

3. سوره آل عمران، آیه 200.

4. اصول کافی، ج 2، ص 87.

5. همان.

6. مفردات راغب، ص 273.

7. صحاح اللغة، ج 706 2.

8. مفردات راغب، ص 273.

9. منازل السائرین، ص 195.

10. اصول کافی، ج 2، ص 91.

11. نهج البلاغه، کلمات قصار، ص 31.

12. سوره انفال، آیات 65 و 66.

13. سوره بقره، آیه 249.

14. غررالحکم، 9144.

15. شرح ابن ابی الحدید، ج 20، ص 322.

16. سوره آل عمران، آیه 200.

17. بحارالانوار، ج 68، ص 19.

18. سوره فرقان، آیات 75 و 76.

19. سوره رعد، آیات 23 و 24.

20. سوره ص، آیه 44.

21. سوره یوسف، آیه 18.

22. سوره سجده، آیه 24.

23. سوره هود، آیه 112.